Ali Smith: als literatuur het nieuws bij de (kranten)kop neemt

‘How to be both’ – het is de Engelse titel van een van mijn favoriete boeken van de Schotse schrijfster Ali Smith, en een vraag die ik mezelf vaak stel. Kun je twee dingen tegelijk zijn — fulltime student en fulltime zelfstandige, bijvoorbeeld? Omdat ik slecht ben in kiezen, ondertekende ik vorig jaar een boekcontract, schreef me in voor een master literatuur, en bleef werken als journalist. Aanvankelijk dacht ik alles onder controle te hebben, want mijn boek en masterscriptie kon ik ongemerkt wel een paar maanden voor me uit schuiven.

Totdat het ineens een paar maanden later wás. Mijn uitgever vroeg om een flaptekst, die een week later plots online en in een catalogus stond, samen met de titel, de cover en de vermelding ‘240 blz.’ Vol ongeloof staarde ik naar mijn scherm, waar een boek verscheen waarvan ik wist dat het nog niet bestond. Waar kwam dat getal vandaan? Ik vergrootte het uit, tot ‘240 BLZ’ mijn laptopscherm vulde, en ik stelde het beeld in als bureaubladachtergrond, om mezelf er dagelijks aan te herinneren dat het nu ernst was. Ik begon als een gek te schrijven.

Vervolgens mailde de universiteit dat ik een stand van zaken van mijn masterscriptie, over de boeken Herfst en Winter van Ali Smith, moest geven.

Ik begon als een gek beide boeken te herlezen.

Dat laatste bleek een geluk bij een ongeluk. Om te beginnen omdat in Herfst en Winter geen enkel mens zijn zaken op orde heeft. In Herfst volgen we Elisabeth, die een soort vaderfiguur vindt in haar stokoude, comateuze buurman Daniel, aan wie haar alleenstaande moeder een hekel heeft. In Winter ontmoeten we Art, die een willekeurige jonge vrouw betaalt om zich tijdens de feestdagen voor te doen als zijn vriendin, zodat zijn conservatieve moeder Sophia niet ontdekt dat hij net gedumpt is.

Spring is coming

Tijdens het herlezen bezocht ik de website van Ali Smiths uitgever Penguin. Daar was naast Herfst en Winter, met op de covers een stemmig Engels landschapje in respectievelijk bruin en wit, een derde boek verschenen. Nu was het vertrouwde landschapje in frisse groene bladeren gehuld.

208 bladzijden, verschijningsdatum 28 maart 2019, las ik. Ik wist dat Smith Lente nog aan het schrijven was en beeldde me in dat zij ook stress en een bureaubladachtergrond met ‘208 PAGES’ had. Terwijl de personages van Herfst en Winter me binnenpretjes bezorgden, gaf de gedachte aan Smith die ergens in Schotland bezig was Lente te bewerkstelligen me hoop.

Een jaar lang elk seizoen een nieuwe roman publiceren, zoals Ali Smith met haar seizoenskwartet wil doen, is een tempo dat in de boekenwereld breaking te noemen is. Waar nieuwsmedia door technologische ontwikkelingen steeds sneller rapporteren, blijft het boek een betrekkelijk traag medium. Dat is ergens maar goed ook, want zoals Ali Smith optekent in Herfst:

Als vluchtigheid en versimpeling onvoldoende redenen zijn voor romanschrijvers om de actualiteit te mijden, dan is de angst om snel gedateerd te lijken dat wel. Waar een krant maar één dag circuleert, hopen schrijvers dat hun boeken jarenlang gelezen zullen worden. Logisch dus dat veel romans zich afspelen in een soort actualiteitsloos eeuwig heden, waarin we niet weten wie er president of wat het tarief van een postzegel is. Pas wanneer nieuws geschiedenis is geworden, wordt het voer voor de historische romancier. De feiten moeten daarvoor ver genoeg van ons afstaan om terugblik en nostalgie mogelijk te maken.

‘Recent-historische fictie’

Nu het nieuws steeds sneller gaat, kunnen we ons afvragen wanneer iets eigenlijk ‘historisch’ is. Moet je nog twintig jaar wachten om ergens een historische roman over te kunnen schrijven?

Nee, lijkt een groeiende groep schrijvers te denken, want het laatste decennium verschijnen er opvallend veel boeken waarin journalistiek en fictie elkaar ontmoeten. Je zou ze ‘recent-historische’ fictie kunnen noemen, schrijft Alexander Manshel van Stanford University in een artikel op Post45. Als voorbeelden noemt hij romans over de aanslagen van 11 september, zoals Don DeLillo's Vallende man (2007), over recente natuurrampen zoals Haruki Murakami's Na de aardbeving (2000), over de financiële crisis van 2008 zoals Imbolo Mbue's Zie de dromers (2016), of over de verkiezing van Barack Obama, zoals Chimamanda Ngozi Adichie’s Amerikanah (2013).

Hoewel heel verschillend, hebben al deze boeken één ding gemeen: ze spelen zich allemaal af in de laatste twaalf jaar. Sommige auteurs schreven bijna parallel aan de nieuwsfeiten, ook al verscheen hun boek pas veel later. Een boek schrijven, redigeren, publiceren en distribueren kost nu eenmaal tijd. Of zoals Manshel het verwoordt:

Dat maakt de prestatie van Ali Smith zo bijzonder: met het seizoenskwartet zit ze het heden op de hielen. Recente nieuwsfeiten zoals de verkiezing van Trump, de brand in de Grenfell Tower, en in het bijzonder Brexit, vormen het grote maatschappelijke decor voor kleine persoonlijke verhalen. Dat is niet zonder risico, want een ongoing nieuwsfeit zoals Brexit in een boekenreeks verwerken, is als een acteur met een drugsprobleem casten voor een televisieserie. Je weet nooit of hij over een jaar nog op de set zal verschijnen, welke kapriolen hij zal uithalen, en wanneer het publiek genoeg van hem krijgt.

Gelukkig zijn Herfst en Winter meer dan ‘Brexit novels’. In deze boeken ontmoeten realisme en surrealisme elkaar (wanneer bestaande mensen als kunstenares Barbara Hepworth opduiken naast de spoken uit A Christmas Carol), vindt hedendaags fake news een plek naast de oplichters uit Shakespeares Cymbeline, en zorgen de stuntelige toenaderingspogingen van vervreemde familieleden voor de nodige woordspelingen en warmte.

Laat die Lente dus maar komen – terwijl bookies speculeren over het uiteenvallen van het Verenigd Koninkrijk, durf ik te wedden dat Ali Smith het weer voor elkaar krijgt om 208 bladzijden lang een parade aan people, puns and politics bij elkaar te houden.