De Madonna van het moeras

Dames en heren, geachte aanwezigen,

Vele jaren geleden logeerde ik in Firenze aan de Piazza Santo Spirito. Ik verbleef in een pension dat schijnbaar sinds de negentiende eeuw niet veranderd was en ik wilde alles weten over de stad waar ik de komende maanden zou studeren. In mijn reisgids las ik dat vlakbij het pension, om de hoek, de heilige Filippo Neri geboren was, in 1515. Ik maakte meteen een wandelingetje om die geboorteplaats te zien. Nu, toen ik vorige week De Madonna van het moeras mocht lezen, de roman van Jessa Wildemeersch, kwam ik al snel opnieuw Filippo Neri tegen - de vrolijke heilige speelt een belangrijke rol in het boek.

Filippo Neri was niet de enige die ervoor zorgde dat ik mij al snel thuis voelde in De Madonna van het moeras. De hoofdpersoon, Lumi, reist naar Rome om er afstand te nemen van haar dagelijkse beslommeringen, om opnieuw perspectief op haar leven te krijgen. Ze is een ongehuwde moeder en flexijobbende actrice die zichzelf begint te verliezen in de strijd om het bestaan. Lumi logeert in het Belgisch Historisch Instituut van Rome en ze dwaalt door de stad, misschien wel de mooiste stad ter wereld, met de reisgids in de hand. Die reisgids voert haar op de eerste dag van haar verblijf naar de rivier, de Tiber. En in die reisgids vindt ze, al bladerend, ook een afbeelding van een schilderij van Rubens, in een Romeinse kerk. Die afbeelding maakt onverwacht herinneringen los. Want Lumi zag dezelfde afbeelding van het schilderij twintig jaar voordien, toen ze een acteeropleiding volgde aan The School of Drama in New York. In de nazomer van 2001 en de lente van 2002.

Er ontstaat in deze roman een spanning tussen New York en Rome, tussen scharnierpunten van de algemene geschiedenis en van het persoonlijk leven. Want Lumi is ooggetuige van de aanslagen van 11 september 2001 en ze beschrijft knap de ontreddering die daarop volgt. Je zou kunnen zeggen dat die dag de wereld veranderd is. Maar Lumi’s eigen leven zal tijdens de komende maanden in New York ook verschillende schokken doorstaan. En de reproductie van de Romeinse Madonna van Rubens, in de kelder van een woonblok in Jersey City, zal daar een rol in spelen.

Misschien is Lumi anno 2022 van plan om in Rome rond te dwalen, te schrijven of contacten te leggen met andere kunstenaars. Maar Rubens’ Madonna zal vanaf dag 1 haar hele verblijf bepalen. Lumi gaat op zoek naar de kerk waar het schilderij hangt. Dat is de kerk van de Oratorianen, een orde gesticht door Filippo Neri. De kerk ligt in een vallei in de stad, een voormalig moeras: de Vallicella. Rubens woonde van 1600 tot 1608 op verschillende plaatsen in Italië en in Rome sleepte hij de belangrijke opdracht binnen om een altaarstuk voor de S. Maria in Vallicella te schilderen. Hij werd dus uitgekozen boven Italiaanse schilders en daar is hij ook zijn hele leven trots op gebleven. Het scheelde trouwens weinig of Rubens was zelf een Italiaanse schilder geworden. Alleen toen zijn moeder overleed, is hij spoorslags naar Antwerpen teruggekeerd, en eenmaal daar heeft hij nog geruime tijd getwijfeld of hij er wel zou blijven. Enkel doordat de aartshertogen Albrecht en Isabella en het Antwerpse stadsbestuur de rode loper voor hem uitrolden, konden we hem voor onszelf houden…

Wat er mis kan gaan in dit leven, zal dikwijls ook misgaan. Rubens heeft zijn eerste altaarstuk voor de S. Maria in Vallicella compleet moeten herwerken omdat er problemen waren met de lichtinval in de kerk. Het ging zover dat hij in een paar maanden tijd een andere, grotere versie moest schilderen, op een drager die geen licht weerkaatste: leisteen. Dat drieluik op leisteen bevindt zich nu nog altijd bij het altaar. Maar wanneer Lumi in de kerk aankomt, stelt ze vast dat het altaarstuk maar amper te zien is, doordat er een grote stelling voorstaat. Een stelling waarop niemand aan het werken is, maar die er waarschijnlijk nog wel een paar jaar zal staan. Dat is een typisch Italiaanse situatie, die elke reiziger bekend zal voorkomen. Alles zit vast. Sorry. Restauratiewerken. Kom later nog eens terug. Wanneer? Geen idee. Lumi probeert daarop contact te leggen met de archivaris van de kerk, ze spreekt diverse geestelijken en kloosterzusters aan, maar de archivaris speelt het hele boek door op een grappige manier verstoppertje.

De Madonna van Vallicella is een mirakelschilderij. Achter de afbeelding van de Madonna die Rubens heeft geschilderd, zit namelijk een andere Madonna verstopt: een oud fresco dat nog uit de middeleeuwen zou stammen. Oorspronkelijk was het geschilderd op de buitenmuur van een badhuis. Het stelt Maria met kind voor, tussen twee engelen. Er worden twee mirakels aan dit fresco toegeschreven: de Madonna zou een keer gebloed hebben toen ze met een steen bekogeld werd. Daarna werd het fresco in de kerk geplaatst. Tweede mirakel: ze zou gelovigen gered hebben toen die kerk instortte. Daarna werd er een grote nieuwe kerk gebouwd, de kerk die er nu nog is. Het oude fresco wordt maar af en toe aan de gelovigen getoond, met behulp van een mechanisme: Rubens’ Madonna bovenaan in het altaarstuk is op een losse plaat geschilderd en kan opgetakeld worden, waardoor de oude afbeelding te zien is. Dat maakt dit kunstwerk op zich al fascinerend. En de miraculeuze Madonna met haar bemoedigende en bevrijdende glimlach zal ook een klein wonder bewerkstelligen in Lumi’s leven.

Ik vind het mooi om te lezen hoe een van de miljoenen kunstwerken in Rome zo’n belangrijke rol kan spelen in iemands leven, in de eenentwintigste eeuw. Dat begint in New York, in Jersey City, waar de huisbewaarder Mickey de jonge, naïeve Lumi op een discrete manier in bescherming neemt. Lumi komt uit het veilige België en ze gaat ervan uit dat de Verenigde Staten even veilig zijn. Huisbewaarder Mickey is eigenlijk een Michele, een Amerikaan van Italiaanse komaf met een genegenheid voor de Madonna. Daarom hangt er in de kelder waar hij woont boven zijn bed een afbeelding van Rubens’ schilderij. Tussen de foto’s en afbeeldingen van andere vrouwen. Die afbeelding van Maria leidt tot een weddenschap tussen Mickey en Lumi, een belofte, en een onverwachte ramp, die zich voltrekt in een moeras nabij de rivier de Hudson, niet ver van New York. Lumi reist van moeras naar moeras, van New York naar Rome, en komt dezelfde Madonna tegen.

Kunstwerken zijn niet zomaar saaie prentjes van vroeger, alleen interessant voor in een museum op een regendag: ze dragen menselijke emoties, menselijke gedachten, en dat doen ze ook in de roman van Jessa Wildemeersch. Zoiets stemt me blij.

De Madonna van het moeras is op het eerste gezicht een roman over een reis. Van Tildonk naar Brussel naar New York naar Brussel naar Rome. Het schilderij van Rubens in de S. Maria in Vallicella, het oog van de storm in dit boek, leert ons misschien ook wel iets nieuws over het verleden: wij zijn niet de eerste mensen die er op uit trekken om de wereld te verkennen, dat deden mensen honderden jaren geleden ook al. Rubens woonde in Rome in de Via della Croce bij de Spaanse Trappen, en hij werkte voor Italiaanse opdrachtgevers. Die Via della Croce was trouwens de vaste stek voor alle kunstenaars van de Lage Landen die in Rome kwamen studeren en werken. Als je zoiets weet, dan wordt je actualiteitsnarcisme (‘Wij zijn de interessantste mensen die ooit hebben geleefd, wij hebben alles gezien en zijn overal geweest’) heilzaam getemperd.

Jessa Wildemeersch koos voor dit boek een mooi motto van Simone Signoret:

foto © Madonna della Vallicella van Peter Paul Rubens