you've got mail - peter terrin en peter stamm schrijven brieven (deel één)

Herzele, 29 oktober 2020

Mijn zoon vraagt me om de week welke superkracht ik zou kiezen. Hij is tien. Hij vraagt het niet echt uit interesse, meer omdat hij zelf inmiddels met overtuiging weer een andere superkracht heeft gekozen, omdat in zijn geest een nieuwe wereld is ontstaan waarin hij een ander soort superheld is. Een openbaring die hij met mij wil delen. Ik krijg de kans niet om een antwoord op zijn vraag te geven. Ik weet wel, papa, dat jij onzichtbaar wil zijn, zegt hij. Maar ik kies voor telekinese.

Argwaan. Wanneer is onverholen argwaan de basisinstelling van de mens geworden? De laatste tijd heb ik me sterk op mijn fotografie geconcentreerd, mijn maîtresse — ik ben getrouwd met de literatuur. Ik geloof dat we beiden schrijvers zijn die aandachtig observeren, en ik heb overigens met belangstelling de portretten bekeken die u op uw Facebookpagina hebt gepost. Geen selfies, zelfportretten in de vele hotelkamers die u hebt bezocht op promotietournee, bevreemdende scènes, niet gespeend van subtiele humor en mogelijk zelfspot.

Maar argwaan, dus. In mijn fotografie heb ik geen vooropgezet doel, geen plan, ik laat me als een kind verrassen, vaak door de esthetiek van het banale. De laatste weken wandel ik door afgelegen dorpen en landelijke buitenwijken. Straten waar alleen de bewoners komen. Ik gebruik een Leica filmcamera, een onopvallend toestel met een korte lens, en toch hoef ik maar een paar keer mijn pas te vertragen en af te drukken of ergens gaat een voordeur open en komt iemand bedrukt, soms agressief op mij afgesneld met de vraag wat ik aan het doen ben. Kennelijk kan vrijwel niemand zich nog voorstellen dat ik geen kwaad in de zin heb. Met verbazing, soms excuses stelt men vast dat ik ‘gewoon’ een fotograaf ben, een man met goede bedoelingen..

Ook als schrijver zou ik graag onzichtbaar zijn. Mijn boeken het woord laten voeren. Niets meer hoeven te verklaren.

Het valt me op dat de personages in uw romans en verhalen vaak de noodzaak voelen om te verdwijnen. Ze gaan op reis, zonder veel voorbereiding, sommigen zijn op zoek naar iets, al weten ze niet precies wat. Anderen hopen door te verdwijnen te behouden wat er is, de tijd stil te zetten. Het is frappant, dat we bijna tezelfdertijd zo’n roman hebben geschreven, u met In geen velden of wegen, ik met Patricia.

Verdwijnen in het verhaal, het is de ambitie van de schrijver. (Misschien wil hij ook zijn personages die genade schenken.) Maar in deze tijden kan de schrijver niet langer zijn proza als een magische mantel om hem heen slaan. Zijn werk vormt al lang geen schild meer waarachter hij verdwijnt, eerder is het een vergrootglas geworden, waardoor iedereen iets over de auteur meent te ontdekken. Fictie wordt voor autobiografie aanzien, en het personage wordt verward met de auteur.

Schrijven is balanceren op een slap koord. Wat ooit, niet eens zo lang geleden, de normaalste zaak was, wordt vandaag, niet zelden in een kramp van morele paniek, ten strengste veroordeeld. Woorden krijgen onder invloed van de algehele polarisatie andere betekenissen. Oude meesterwerken moeten voldoen aan nieuwe maatstaven, en schieten tekort.

Krijgen romanciers zoals wij — mannelijk, wit, hoger opgeleid — over enkele jaren quota opgelegd? Een door de algoritmes aangejaagde verplichting om in verhalen en romans aan elke minderheid een percentage van de pagina’s te wijden? Flagrante discriminatie, bij te weinig. Cultural appropriation, bij te veel?

Ik overdrijf. Althans, ik hoop van ganser harte dat ik overdrijf. Het spreekt vanzelf dat we ons bewust moeten zijn van wat leeft in de samenleving, het is tenslotte de wereld waarin onze personages zich bewegen. Onze bedoelingen zijn goed. Maar wat, denkt u, is onze blinde vlek? En hoe groot wordt de argwaan? Acht u het mogelijk dat lezers ons in de nabije toekomst bedrukt, of zelfs agressief tegemoet snellen en een verantwoording eisen voor wat wij vandaag in alle onschuld schrijven?

Ik ben benieuwd naar uw antwoord.

Met de hoogste achting, en een hartelijke groet,
Peter Terrin

-

Winterthur, 11 november 2020

Herzele, 15 december 2020

‘If your pictures aren’t good enough, you’re not close enough.’ Het is een beroemd citaat van Robert Capa, oorlogsfotograaf en medeoprichter van Magnum. Het citaat is inmiddels zo gewichtig als de openingszin van Anna Karenina, over de unieke wijze waarop ongelukkige gezinnen ongelukkig zijn. Beide hebben het aura van een onomstotelijke waarheid gekregen.

De uitspraak van Capa kan ook anders worden gelezen, genuanceerder. De afstand tot het subject hoeven we niet altijd letterlijk te nemen, uitgedrukt in meter. Het is zelfs een beetje gek om te geloven dat je van een slechte foto een goede kan maken alleen maar door twee stappen vooruit te zetten. Het gaat volgens mij meer om de band die je hebt met wat je fotografeert, hoe ‘close’ je ermee bent, hoe dicht het in de buurt komt van je eigen leven, van wat je bezighoudt of wat je belangrijk vindt. Ik geloof dat het in de literatuur niet anders is.

Op wel meer vlakken vind ik gelijkenissen tussen fotografie en literatuur. Je creëert aan de hand van abstractie en compositie een nieuwe werkelijkheid, die onbekend en vreemd kan zijn, en die ons tegelijk vertrouwd is — zoals je mooi schreef in je vorige brief. Ik heb overigens nooit het gevoel dat ik door het fotograferen een beeld steel, eerder dat ik iets geef, iets toevoeg, iets wat alleen door mij gezien en vastgelegd werd en zo per definitie persoonlijk is.

Maar we creëren dus een fictieve, parallelle wereld op papier — levensecht. Toen ik pas begon met schrijven las ik een interview met een succesvolle Nederlandse schrijver. Het hoofdpersonage van zijn nieuwe boek was een advocaat. Was dat niet moeilijk, of bijna onmogelijk, werd hem gevraagd. Had hij niet ontiegelijk veel research moeten doen. Nee, antwoordde hij. Ik hoefde geen advocaat te worden, ik hoefde alleen maar met een paar details de illusie op te wekken.

In mijn roman De bewaker laat ik een van de hoofdpersonages zijn collega spitsvondig martelen. Het boek speelt zich af in de zwaarbewaakte kelderverdieping van een luxueus appartementsgebouw en was geïnspireerd door de schizofrenie van de War on Terror, de oorlog in Irak en de praktijken in de Abu Ghraibgevangenis. Natuurlijk had ik nog nooit iemand gemarteld, dit perspectief was mij totaal vreemd. Toch heb ik de bewuste scène met een zeker genoegen geschreven, omdat ik de enige, juiste manier had gevonden waarop die marteling in die omstandigheden plaats kon vinden. Alles klopte. Het moment, de beweegreden, de methode. De beul en het slachtoffer. Het was gruwelijk én geloofwaardig. De voldoening was groot, later heb ik de scène trots voorgelezen tijdens literaire ontbijten in landelijke bibliotheken.

In mijn jongste roman Patricia vertel ik het verhaal van een vrouw die het ondenkbare doet: ze laat haar kind in de steek. Ik voelde me nogal benauwd, ik wilde vermijden dat vrouwen het typisch een boek zouden vinden van een man die meent te weten hoe het is om een vrouw te zijn. Ik mocht het verhaal niet in de weg lopen, elke hint van mijn aanwezigheid zou het boek ondermijnen. Na enige tijd schakelde ik mijn vrouw in, ze las en gaf me de zegen. Toen daagde het me dat de verschillen tussen man en vrouw soms kleiner zijn dan die tussen mannen onderling of vrouwen onderling, en schreef ik zonder remmingen verder.

Het mooiste voorbeeld ten slotte van ‘cultural appropriation’ moet wel Under the skin van Michel Faber zijn. Een prachtige, diep ontroerende roman over een buitenaards wezen, Isserley geheten, die op onze planeet, verminkt tot een menselijke gedaante, een bijzondere opdracht vervult. (Isserley ligt me, in haar verstilling en eenzaamheid, even na aan het hart als jouw Kathrine in Ungefähre Landschaft). Hoe ver ook het personage van de schrijver af staat, hij schrijft het onvermijdelijk naar zich toe, vind je niet? Hij schrijft, met de inzet van al zijn vermogens, tot het dicht genoeg is voor een waarachtig portret — Capa indachtig.

Ik wens jou en je familie een vrolijk kerstfeest toe, en een voorspoedig ’21!

Peter

PS Mocht je overwegen om je Leica van de hand te doen, geef me een seintje.